Het ontwerpproces

Bij de bestudering van de ontwerpgeschiedenis is het volgens Palmboom essentieel om niet te blijven steken in de ideeëngeschiedenis. Door de ontwerptekeningen te analyseren en de verschillende varianten die vooraf gingen aan het definitieve ontwerp te bekijken, kan worden doorgedrongen in het ontwerpproces. Waarom werd de dijk zo ontworpen en hoe kan de identiteit van het uiteindelijke ontwerp worden gedefinieerd? Welke kennis is er door ontwerpend onderzoek opgebouwd en welke kennis heeft vanuit andere vakgebieden het ontwerp beïnvloed? En op welke wijze speelden de fysieke condities van de plek een rol?

Video fragment interview Frits Palmboom

Deltaparadox

De analyse van de Houtribdijk sluit naadloos aan op het onderzoeksprogramma van de door Frits Palmboom bekleedde Van Eesterenleerstoel. Palmboom introduceerde de term Deltaparadox, waarmee hij wijst op de tegenstrijdige aanpak van het Nederlandse Deltalandschap. In het vloeiende deltalandschap zijn ter bescherming van het land decennialang ingenieurskunstwerken zoals dijken en nieuwe kustlijnen aangelegd. Daarmee zijn echter de bijzondere kwaliteiten van het dynamische, getijdenlandschap aangetast. In de jaren zeventig en tachtig werd de strenge opsplitsing van het landschap in compartimenten al bekritiseerd, tijdens de maatschappelijke discussies over de Markerwaard en de Oosterscheldekering. Nu de dijken aan vernieuwing toe zijn wordt vanuit de Van Eesterenleerstoel onderzocht op welke manier meer recht kan worden gedaan aan het vloeiende karakter van het waterlandschap van de delta. Net als in het project Water & Stedenbouw staat de verhouding tussen techniek en landschappelijke dynamiek hierbij centraal. Hoe kunnen (water)bouwtechniek en de verdediging van het land verenigd worden met de natuurlijke condities en kwaliteiten van het deltalandschap, zodat een duurzame balans ontstaat?

Dijken met een boog

Zef Hemel promoveerde op een onderzoek naar de betrokkenheid van Cornelis van Eesteren bij het ontstaan van de IJsselmeerpolders. In zijn lezing beschrijft hij hoe Van Eesteren op uiterst behoedzame wijze, tijdens vele vergaderingen en als adviseur bij Natuurmonumenten, wist door te dringen tot het waterbouwtechnische bolwerk van de Dienst Zuiderzeewerken. Deze rijksdienst was sinds 1919 verantwoordelijk voor de waterstaattechnische aspecten van de inpoldering van de Zuiderzee, terwijl de Directie Wieringermeer de landbouwbelangen behartigde. Beide diensten zagen bij de inrichting van de polders aanvankelijk geen wezenlijke rol weggelegd voor stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten.
Van Eesteren streed voor de aanleg van een polderlandschap met ruimte voor zowel landbouwgronden, als natuur en recreatie. Hij pleitte voor het behoud van de inham bij Hoorn, de Hoornse Hop, en ontwierp een reeks randmeren tussen het oude land en de nieuwe polders. Het toekomstige Lelystad zou, net als Helsinki, aan een royale baai komen te liggen. Meest opvallend was dat Van Eesteren bogen en krommingen aanbracht in de kaarsrecht geprojecteerde dijken. De nieuwe kustlijnen kwamen zo in een subtiele verhouding te staan tot de grillige loop van het oude land. Het stelsel van randmeren kreeg de vorm van een guirlande. Of, zoals Zef Hemel het omschrijft, ‘Van Eesteren bracht de dijken aan het dansen’.

Video fragment Zef Hemel

Grammatica van de dijkentaal

Met simpele veranderingen in de dijklijn - van kaarsrecht, naar hol en bol, van facetten met een scherpe knik naar facetten met een flauwe knik - trachtte Van Eesteren een boeiend geheel te maken. Met deze taal werd gedurende enkele decennia gestoeid en geëxperimenteerd tot het ontwerp in alle finesses klopte. De uitgestrekte ruimte van het waterlandschap werd in contrast gebracht met gedifferentieerde kustlijnen, kapen en baaien van verschillende groottes. In plaats van rechte dijken kregen het IJsselmeer en Lelystad grillige kustlijnen zodat een asymmetrisch landschap ontstond waarin ‘de esthetiek van het bijna niets’ tot wasdom komt, aldus Palmboom. Hij benadrukt dat het doorgronden van deze dijkentaal met haar eenvoudige maar doeltreffende grammatica niet alleen uiterst leerzaam is, maar ook zeer noodzakelijk. Dit blijkt volgens hem bijvoorbeeld uit de recent voorgestelde plannen voor de Markerwadden, waar met twee lichtgebogen lijnen een betreurend saaie en gelijkmatige kustlijn is voorgesteld.

Video fragment lezing Frits Palmboom

Tekening als onderzoekstool

Zowel de bestudering van de ontwerptekeningen, als een bezoek aan de Houtribdijk, leverden waardevolle analyses op. In de eerste workshop, onder leiding van Fransje Hooimeijer, memoreerde Palmboom dat het onderwijs van Van Eesteren, begin jaren zeventig berucht stond om het vele vergaderen en weinig ontwerpen. Onduidelijk bleef hoe het ontwerp bij Van Eesteren precies tot stand kwam en wat de invloed van het onderzoek op de vorm was. In deze tweede workshop werd duidelijk dat Van Eesteren, door veel te vergaderen en af en toe te tekenen, de loop van de Houtribdijk diepgaand heeft beïnvloedt. Van Eesteren wist op tactische wijze de ontwerpdiscipline een stem te geven in de waterstaatkundige Dienst Zuiderzeewerken, waar hij van 1949-1966 als stedenbouwkundig adviseur in dienst was. Geheel tegen de heersende norm van rechte, functionele dijken, brak hij een lans voor gebogen en geknikte tracés. Deze ‘dansende dijken’ waren beter afgestemd op de natuurlijke kwaliteiten van het bestaande landschap en op de organisch gegroeide kustlijnen van het oude land. Aan de loop van de Houtribdijk werd decennialang geschaafd, waardoor het veel meer werd dan alleen een civieltechnisch kunstwerk.
Van Eesteren zette zijn ontwerpinstrumenten in om de immense ruimte van het IJsselmeer te articuleren en schaalverschillen aan te brengen. Met begrippen als ‘dijkentaal’ en ‘melodie van de weg’ werd de identiteit van de Houtribdijk tijdens de workshop heel precies in beeld gebracht. De grammatica van het ontwerpproces werd inzichtelijk en nodigt uit tot nieuwe toepassingen. Zo zou deze kunnen helpen om de juiste ‘toon’ te vinden bij toekomstige interventies in het IJsselmeergebied zoals de geplande aanpak van de Houtribdijk en de ontwikkeling van de Markerwadden.

Video Paul Broekhuisen, 12 december 2014